خردگرایی فردوسی

دکتر زهرا دلپذیر

مدرس دانشگاه و پژوهشگر شاهنامه

 

شاهنامه فردوسی، گنجینه‌ای ارزشمند از اندرزهای اخلاقی و انسانی است که در چارچوب قومی و ملی نمی‌‌گنجد و از آن همه جهانیان است.

فردوسی حکیمی است خردگرا و خردورزی یکی از آموزه‌‌های محوری شاهنامه است؛ در این کتاب واژۀ خرد و مشتقاتش، بیش از نهصد بار تکرار شده است. اهمیت خرد در شاهنامه تا جایی است که دیباچۀ آن با ستایش خرد آغاز می شود :

به نام خداوند جان و خرد

کزین برتر اندیشه برنگذرد

فردوسی خرد را نخستین آفریده و برترین نعمت خداوند معرفی می‌کند که در هر دو جهان راهنما و دست‌گیر انسان است:

نخست آفرینش خرد را شناس

نگهبان جان است و آن سه پاس

پرستش خداوند و دین‌داری نیز از نشانه‌های خردمندی است:

هر آن کو به دین و خرد نگرود

بدی بر بکارد کــه آن بـدرود

سپاس و ناسپاسی به نعمت‌های خداوند نیز از معیارهای سنجش خرد است؛ چنانکه انوشیروان در نامه به کارداران باژ و خراج، سخن خود را با ستایش خدا آغاز می‌کند و سپس می‌‌نویسد:

خردمند و بینادل آن را شناس

که دارد ز دادار گیتی سپاس

همچنین بنابر ابیات شاهنامه، خرد و نیکی همزاد یکدیگرند و انسان خردمند، نیکوکار است و از بدی‌ها دوری می‌کند. این مضمون در ابیات بسیاری تکرار شده است؛ بهرام گور در نامه به شنگل، شاه هند، او را به خرد  فرا می‌‌خواند تا نافرمانی را سربنهد و باژ بپردازد:

 هر آن کس که او شاد شد از خرد

  جهان را به کــردار بـد نسپرد…

بداند بد و نیـــک  مـــرد خرد

بکــوشد به داد و بپیچد ز بـد

در ابیات شاهنامه فرهنگ و دانش نیز نتیجه خردمندی است:

چنان دان که هر کس که دارد خرد

به دانش روان را همی پــرورد

در شاهنامه  آن‌چه بر خرد استوار است ایزدی و آن‌چه بر پایه بی‌خردی باشد کار دیوان است؛ چنان‌‌که در داستان رستم و اسفندیار، پشوتن که درپی به بندکشیدن رستم است، دیو را دلیل بی‌خردی اسفندیار می‌داند.

  خرد در شاهنامه سرچشمه تمام نیکی‌ها است؛ در این کتاب ویژگی‌هایی پسندیده اخلاقی چون آشتی‌خواهی، آهستگی، امیدواری، بخشندگی، بردباری، بی‌آزاری، پاکدامنی و پرهیزگاری، جوانمردی، خرسندی، خوش خلقی، دادگری، دلیری، دوراندیشی، دوستی، رازداری، راستی و راست‌گویی، شادی و غم نیامده را نخوردن، شرم،  فروتنی، کوشایی، گویایی، مدارا، مردمی، میانه‌روی و نرم‌خویی از نشانه‌های خردمندی دانسته شده است. ویژگی‌های ناپسند اخلاقی چون آز، آزاردهی، افراط و تفریط، بیداد، بی‌شرمی، تکبر، حسد، خشم، تنبلی، خست، دروغ، دشمنی، ستیزه‌گری، شتاب، شهوت، کینه، ناامیدی و ناسازگاری از آفات خرد و نشانۀ بی‌خردی دانسته شده است.

در یک نگاه کلی، خرد در شاهنامه برترین آفریده پروردگار و سبب ارجمندی و شادی در دو گیتی است:

خرد بهتر از هرچه ایزدت داد

ستایش خرد را به از راه داد….

از اویی به هر دو سرای ارجمند

گسسته خرد پای دارد به بند

خرد چشم جان است چون بنگری

که بی چشم شادان جهان نسپری