نگاهی به پیشینه هنر خوشنویسی شاهنامه در ایران

آوای شاهنامه، مریم افرافر: شاهنامه اثری حماسی و ملی است که همواره نزد ایرانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. گذشته از اینکه مردم به شاهنامه اقبال ویژه‌ای دارند، هنرمندان به ویژه خوشنویسان نیز از دیرباز به ابیات شاهنامه نظر داشته و تلاش کرده‌اند ابیاتی آن را با خطی نیکو کتابت کنند. در این نوشتار به پیشینه خوشنویسی شاهنامه در ایران می‌پردازیم.

جایگاه والای خوشنویسی

به گزارش پایگاه خبری آوای شاهنامه خوشنویسی همواره برای مسلمانان اهمیتی خاص داشته‌است. زیرا در اصل آن را هنر تجسم کلام وحی می‌دانسته‌اند. آنان خط زیبا را نه فقط در رونویسی قرآن بلکه در اغلب هنرها به‌کار می‌بردند. خوشنویسی از قرون اولیه اسلامی تاکنون در کلیه کشورهای اسلامی و مناطق تحت نفوذ مسلمانان با حساسیت و قدرت تمام در اوج جریانات هنری بوده‌است.

در ایران پس از فتح اسلام، خطّاطی به شیوه نسخ وجود داشت. در زمان حکومت ایلخانیان، اوراق مذهّب کتاب‌ها نخستین بار با نقش‌های تزیینی زینت یافت. در زمان حکومت تیموریان در ایران، خط و خوشنویسی به اوج کمال خود رسید. میرعلی تبریزی با ترکیب خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را بنیان نهاد. مشهورترین خطاط قرآن در این دوره بایسنقر میرزا بود که ابیاتی از شاهنامه را نیز به خط خوش کتابت کرد.

خوشنویسی شاهنامه

شعر فردوسی از دیرباز منبع الهام برای خلق آثار ماندگار خوشنویسی بوده و کتابت شاهنامه‌های نفیس در طول تاریخ هنر خوشنویسی گواه این مدعاست. اشعار شاهنامه همواره مورد توجه حکام و پادشاهان بوده است. از دوره تیموری به ویژه در شیراز نگارگران در کارگاه های خارج از دربار، نسخ خطی تولید کردند که تعداد زیادی از آنها امروزه در کتابخانه ها و موزه ها نگهداری می شود و آن چنان که باید مورد پژوهش و بررسی قرار نگرفته اند.

 استاد احمد قائم مقامی از استادان خوشنویسی بر آن است: بهترین اساتید در حوزۀ خوشنویسی مبادرت به نوشتن شاهنامه کرده اند که شاهنامۀ میرزا جعفر بایسنقری از آن جمله است که امروز یکی از مفاخر کتب ملی ایران زمین است.

شاه تهماسب به دلیل شیفتگی که به نقاشی و خطاطی داشت، همواره از این هنرها حمایت می کرد و هنرمندان زیادی از مکتب هرات و ترکمانان را در کتاب آرایی متن و اشعار شاهنامه به کار گرفت و بدین گونه، آثار تبریز دوره صفوی پدیدار شده و آثار شکوهمندی چون شاهنامه تهماسبی و خمسه نظامی در این مکتب به وجود آمدند. خطاطان، نقاشان، جدول کشان و مجلدان برجسته ای در کارگاه سلطنتی مشغول به کار شدند.

 

کتیبه و اندازۀ قلم

در دوران تیموری و صفوی اکثر نسخ را با نستعلیق کتابت می کردند. قلم رایج در صفحه آرایی معاصر انواع قلم (یا فونته) نسخ کتابی است که در نرم افزارهای حروفچینی برای متن داخل کتاب بین ۱۲،۱۳ یا ۱۴ (پوینت) انتخاب می شود.

متن و اشعار شاهنامه همانند اکثر نسخه های دوره صفوی به خط نستعلیق با مرکب مشکی و در ۴ ستون نوشته شده است. در کتیبه ها نوشته به رنگ قرمز به خط نستعلیق و هم اندازه قلم متن می باشد. پس از بررسی صفحات، به نظر می رسد اندازه قلم با فضای تعیین شده برای خوشنویسی مناسب نبوده و در بسیاری از متون، کلمه ها بیش از اندازه بر روی کلمات قبلی خود لغزیده اند. البته این تلقی می تواند ناشی از نگرش امروز باشد و تفاوت شکل بصری و گرافیزم خطوط نسخ حروفچینی ماشینی با گرافیزم خوشنویسی کلمات قلم نستعلیق باشد که بخش مهمی از زیبایی آن در ترکیب کشیده های هماهنگ و استفاده از چند کرسی نهفته است؛ اما به واقع وقتی همین اندازه قلم را برای چلیپانویسی به کار می گیرند، سطور بهتری برای ترکیب بندی به دست می آید.

شاهنامه و حفظ مبانی فرهنگ ایرانی

شاهنامه نه تنها زبان و فرهنگ ایران را حفظ کرده بلکه تأثیر به‌سزایی در پاسداشت و رشد هنرهای اصیل به ویژه خوشنویسی داشته است.

استاد رسول مرادی می‌گوید در تأثیر شاهنامه بر هنر خوشنویسی همین بس که تابلوهایی بی نظیری مثل نسخه شاه طهماسب به وجود آمده که هر تابلوی آن چندین میلیون دلار است و به دلیل نفاست، افراد طماع آن را ورق ورق کردند و به فروش رساندند و به موزه ها و مجموعه های مختلف دنیا، برگ‌های این شاهنامه رفته است.

شاهنامه باعث رشد هنر نگارگری و خوشنویسی شده است. چون از محتوای آن آثار بسیار نفیسی خلق شده و اگر شاهنامه نبود، چنین آثاری به وجود نمی آمد. خوشنویسان هم در معرفی شاهنامه تأثیر متقابل داشته اند، اساساً اثر فرهنگی باعث رشد و بالندگی سایر هنرها می‌شود..

قبل از این که صنعت چاپ به صورت چاپ سنگی وارد کشور ما شود، بسیاری از خوشنویسان حرفه‌ای که به آنها نساخ گفته می‌شد از آثار مکتوب فرهنگی از حافظ و سعدی و مولانا تا عطار و شاهنامه، نسخه برداری و آن را به نسلهای بعد منتقل می کردند. البته بعضی با نستعلیق و بعضی با خط نسخ می نوشتند و بعضا خطشان درجه یک و اثر هنری هم نبود، اما شغلشان این بود و کار آنها باعث می‌شد این آثار ارزشمند بماند و قبل از ورود صنعت چاپ و تکثیر شود.

خوشنویسی کل شاهنامه، کمتر اتفاق افتاده است

رسول مرادی از استادان خوشنویسی معتقد است که سنگینی متن شاهنامه و حجم بالای آن باعث شده کمتر خوشنویسان درجه اول اقدام به نوشتن کامل آن کنند. البته نسخه‌های غیر هنری بوده است که خوشنویسی و اثر هنری نیستند و صرفاً یک متن و نسخه برداری هستند و البته همان نسخ خطی، مثل نسخه های مرجع هند و مسکو و.. شاهنامه را به عصر ما رسانده اند..  البته بخش‌هایی از شاهنامه خوشنویسی شده است. به عنوان نمونه شاهنامه شاه طهماسب این‌گونه آماده شده که او ۲۰ سال تعدادی از خوشنویسان و نقاشان درجه یک را استخدام و زندگی آنها را تأمین کرد و به آنها گفت شاهنامه را خطاطی و نقاشی کنند. نمی دانم اصل آن چند برگ بوده است، الان تنها ۱۱۸ برگ از آن شاهنامه در موزه هنرهای معاصر وجود دارد این شاهنامه آنقدر نفیس است که چندی پیش شنیدم یک برگ از آن در حراج کریستی ۱۵ میلیون دلار فروخته شد؛ شاهکار خوشنویسی و نگارگری است. به دلیل سنگینی متن، نوع خوشنویسان معمولاً از شاهنامه بخش‌هایی را انتخاب می‌کردند و آن را خوشنویسی می‌کردند. خوشنویسان بزرگ مثل میرعماد، همه از شاهنامه نوشته اند، اما نه متن کامل.

خوشنویسان در طول تاریخ بخش‌ها و فرازهایی از شاهنامه را خوشنویسی کرده‌اند؛ اما نوشتن متن کامل آن با خط درجۀ یک هنری بسیار کم بوده است. چرا که شاهنامه برخلاف دیوان حافظ و سعدی که در حد ۵ تا ۶ هزار بیت است شصت هزار بیت دارد.

خوشنویسان معاصر که شاهنامه را کتابت کرده‌اند

از شاهنامه هایی که توسط استادان درجه اول نوشته شده  در صد سال اخیر یک شاهنامۀ امیر بهادر به خط عمادالکتاب است که متن کامل، اما بدون نقاشی و مینیاتور است و به صورت چاپ سنگی در نزدیک هزار صفحه منتشر شده است.

در دوره معاصر هم خوشنویسان دیگری مثل خانم فریبا مقصودی کل شاهنامه را خوشنویسی کرده اند و چاپ شده است و استاد سجادی هم شاهنامه را کامل نوشته اند و در دو جلد آماده شده است. استاد نژادفرد لرستانی هم شاهنامه را خوشنویسی کرده اند. محمد عسگری از دیگر هنرمندان خوشنویس است  که ۳۰ تابلوی نفیس از اشعار شیرین و نغز فردوسی را با خط «شکسته نستعلیق» به نگارش درآورده است.

منابع:

 دائرهالمعارف هنر، روئین پاکباز، صفحه۲۰۷

دایره المعارف بزرگ اسلامی، «شاهنامه همواره با فرهنگ موسیقیایی ایرانیان عجین بوده است»، میان محمد شریف

 فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، حمیدرضا قلیچ خانی