شاهنامه فردوسی بر تارک فرش ایرانی

آوای شاهنامه، مریم افرافر

فرش دستباف یکی از شاخصه‌های هویت ایرانی است و نقش و نگار آن پیوند محکمی با اسطوره‌های این سرزمین دارد. شاهنامه فردوسی، به دلیل اهمیّت و جایگاه برجسته نزد ایرنیان، در بسیاری از هنرهای ایرانی از جمله قالی‌بافی نمود یافته و داستان‌هایی از این اثر حماسی، در تار و پود فرش ایرانی نشسته است.

 

نمونه‌های مختلفی از داستان‌های شاهنامه، به ویژه در دورۀ قاجار، در فرش‌ها به نمایش گذاشته شده‌ است. در موزه‌های فرش ایران در تهران، سه نمونۀ مهم از شاهنامه وجود دارد. یکی از این نمونه‌ها، مجموعه‌ای از ۲۶ تابلو فرش است که همۀ آن‌ها، بهترین نمونه‌های فرش‌های شاهنامه به ویژه در دوره معاصر است.

از جمله نمونه‌های معاصر، آثار استاد رسام عرب زاده است. این آثار شامل ۱۵ مجلس از داستان‌های معروف شاهنامه هست و در موزه ایشان نگهداری می‌شود.

همچنین، موزه فرش ایران دارای فرش‌هایی از دوران معاصر با موضوع شاهنامه است. برخی از این فرش‌ها شامل فرش کهنمویی و ۲۶ تخته تابلوی فرش‌های کارگاه استاد موسوی سیرت هستند.

دست‌بافته‌هایی با نقشۀ مربوط به شاهنامۀ بایسنقوری، شامل ۲۶ فرش و چهار تک اثرهستند.  این ۲۶ قالی در سال‌های ۷۱ تا ۷۶ بازبافی شدند.

فرش شاهنامه معروف به کهنمویی

این قالی نسبتاً بزرگ و زیبا در سال ۱۳۲۰ خورشیدی به سفارش شخصی به نام زوّاران در کارخانۀ کهنمویی تبریز بافته شده و خوشبختانه از سالم‌ترین و جالب‌ترین قالی‌های موزۀ فرش ایران به شمار می‌آید.

در این قالی، ۲۵ صفحه از دلاوری‌های رستم، در ۲۵ قاب منظم و زیبا به تصویر کشیده شده و یکصد بیت از شاهنامه، با خط نستعلیق در حاشیه‌های نوارمانند قاب‌ها جای داده شده‌اند.

این قالی از نظر ارزش ادبی، به دلیل تعداد ابیات مندرج، از بهترین و مهم‌ترین این قبیل قالی‌ها است. زحمتی که برای ایجاد این ۲۵ تابلوی ظریف و نفیس با آوردن این همه شعر در یک قالی کشیده شده، قابل مقایسه با هیچ شاهکار پر کاری از این نوع نیست. این فرش منحصر به فرد دارای حاشیه‌های زیبا و کاملاً متقارن و بدون عیب و نقص و خلق آن بیانگر ذوق و سلیقۀ ایرانی و ارج نهادن به هنر و فرهنگ کشور است.

زمینۀ اصلی قالی از ۲۵ قاب از قصه‌های شاهنامه، مربوط به نوجوانی رستم را بیان می‌کند. هر قاب در گوشه‌ها کلید قصه را بازگو می‌کند که با قرار دادن چهار کلمه در هر چهار گوشۀ پرده، در کنار هم کلید داستان را نشان می‌دهد.

نکتۀ جالب در طراحی این فرش این است که داستان از قسمت پایین قالی آغاز می‌شود و هر پرده مرحله‌ای از زندگی رستم را به نمایش می‌گذارد. دور تا دور هر قاب نیز یک بیت از شاه‌بیت شاهنامه، قصۀ مذکور را شامل شده است.

تابلو فرش‌هایی از استاد موسوی سیرت

دیگر نمونه‌ای که از داستان‌های شاهنامه در هنر قالیبافی تجلّی کرده، مجموعه‌ای از ۲۶ تابلو فرش معاصر استاد موسوی سیرت در موزۀ فرش است. هرکدام از این تابلوها یکی از داستان‌های شاهنامه را به تصویر کشیده است.  این ۲۶ تابلو را در طی پنج سال (۱۳۷۱-۱۳۷۶) استاد سیدابوالحسن موسوی سیرت در کارگاه قالیبافی با استفاده از چله ابریشم و پرز پشم بافته است. این آثار بر اساس نسخۀ اصلی شاهنامه بایسنقری (مکتب تیموری) که در کتابخانۀ کاخ موزۀ گلستان نگهداری می‌شود، طراحی شدهاست. استاد موسوی سیرت با مهارت و استعداد بسیار، حالت قهرمانان شاهنامه را به زیباترین شکل نشان داده است.

بعضی از عناوین این تابلوها عبارتند از: رزم کردن گو و طلحند، نشستن بهرام گور به جای پدر، بزم ساختن بهرام با شنگل و بزرگان، خواستگاری فریبرز فرنگیس مادر کیخسرو، پادشاهی کیخسرو و پیروزی او، داستان خسروپرویز و گرفتار شدن او، دیدار فریدون از دختران جمشید، شکار خسرو و دیدار با شیرین، کشتن افراسیاب نوذر پسر منوچهر، کشتن دارا به دست ماهیار و جوانسیار، کشتن سیاوش به دست گروی‌زره، کشتن شیده به دست کیخسرو، و گذشتن سیاوش در آتش.

تابلو فرشی از حکیم ابوالقاسم فردوسی

افزون بر داستان‌های شاهنامه، تابلو فرشی از خود حکیم توس نیز بافته شده که در آن فردوسی در بارگاه سلطان محمود حضور دارد. این تابلو اثر استاد رسام عرب‌زاده است که به منظور تجلیل از حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ و حماسه سرای نامدار ایران، طراحی و با مهارت و چیره دستی بی‌نظیری بافته شده است. این اثر، با الهام از تابلوی مینیاتوری شادروان هادی تجویدی، مینیاتوریست معروف، طراحی شده است. ولی برخلاف تابلوی تجویدی، درطراحی رسام، فردوسی پیرمردی تکیده و فرتوت نیست، بلکه متناسب با فضای حماسی شاهنامه، دارای جلوه‌ای مردانه، مصمم و پرخاش‌گر است. از نظر سبک نیز گرچه طراحی اثر، به شیوه مینیاتور است ولی با نوآوری و تغییراتی همراه است که مراعات نسبی قواعد دورنمایی از آن جمله است. بافت این فرش، ۹ سال به درازا کشیده است. ابتدا مدتی مدید صرف تحقیق و بررسی پیرامون وقایع و داستان‌های شاهنامه و بارگاه سلطان محمود شده و طراحی چهره‌ها، لباس‌ها و جواهرات، چشم‌انداز بارگاه و کاشی‌کاری‌های آن مبتنی بر کنکاش‌ها و پی‌جویی‌های گسترده‌ای است. همچنین در طراحی و نقاشی اثر، جلوه‌های درخشانی از هنرهای تجسمی ایران به ویژه در زمینه مینیاتور‌، کاشی‌کاری، منبت‌کاری و تشعیر عرضه شده و به گونه‌ای شگفت، اثری خیره‌کننده پدید آمده است که گویای خلاقیت و توانائی رسام در تمامی زمینه‌های هنر فرش‌بافی به‌ویژه بافت قالی است.

۸۷۰ رنگ در این تابلو به کار رفته که از هماهنگی و تعادلی مطلوب برخوردار بوده و نشان‌گر تسلط رسام بر رنگ و دانش وسیع او در زمینۀ رنگرزی است.

 رنگ‌های زمینه اصلی فرش با حاشیه‌ها از تضاد زیبایی برخوردار است که نشان‌گر جلال و شکوه دربار سلطان محمود بوده، و رنگ حاشیه نیز فضایی اسطوره‌ای برای تصویر پردازی داستان‌های شاهنامه پدید آورده است. طرح زمینه، بارگاه سلطان محمود را نشان می‌دهد که در پیرامون او ملازمان و شاعران نشسته‌اند و فردوسی سرافرازتر و شاخص‌تر از دیگران در حال شعرخوانی است. در حاشیه فرش نیز، پانزده مجلس از داستان‌های برجسته شاهنامه نقاشی شده که به صورت نگاره‌هایی با رنگ قهوه‌ای بر زمینه‌ای کرم رنگ است. به همراه تصویر پردازی از وقایع داستان‌ها، ابیاتی نیز از هرداستان نقش بسته است. بر تارک زمینه اصلی فرش نیز این ابیات آمده است:

  بناهای آباد گردد خراب

 زِ باران و از تابش آفتاب

 پی افکندم از نظم کاخی بلند

که از باد و باران نیابد گزند

منابع:

تاریخ فرش، فضل‌الله حشمتی رضوی، انتشارات سمت. تهران: ۱۳۸۷.

قالیچه‌های تصویری ایران معاصر، فرناز عبّاسی‌فرد، نشر سبحان نور. ۱۳۸۸.

ادب و عرفان در قالی ایران، سیّد رضا خشکنابی، سروش. تهران: ۱۳۷۸.

فرش شاهنامۀ معروف به کهنمویی، زهرا پرهیزکاری، فرش‌نامه، شمارۀ ۳۰. بهار ۱۳۹۷.